Tëpi Pajé: Người thầy tử vi

Tëpi Pajé – Người thầy tâm linh mạnh mẽ của bộ tộc Matis. Người ta gọi ông là xó’xókit, một từ chỉ người nấu xó, người mang, sở hữu hoặc làm việc với xó quá nhiều. Xó là chất liệu tâm linh mạnh mẽ đối với bộ tộc Matis. Tëpi là người Matis duy nhất được gọi là xó‘xókit. Vào ngày 7 tháng 3, Tëpi qua đời.

Ông đang đi câu với gia đình khi bị rắn cắn, ở gần làng Bokwat Paraíso, trên Sông Branco, thuộc Vùng Đất Cư Trú Của Bộ Tộc Korubo, có diện tích 8,5 triệu hecta, là vùng lãnh thổ bản địa lớn thứ hai của đất nước, thuộc vùng Amazon.

Tëpi Pajé còn sống khi đến làng, nhưng không có thuốc chống rắn và cũng không có y tá. Không có trực thăng hay thuyền để vận chuyển ông đến bệnh viện và tăng cơ hội cứu sống. Dịch vụ chăm sóc sức khỏe trong vùng bản địa rất thiếu thốn, thiếu thuốc, nhân viên y tế và y tá làm việc trong điều kiện kém.

Thung lũng Javari là một nơi duy nhất, nhờ sự đa dạng và giàu có về môi trường xã hội. Đây là nơi sống của số lượng bộ tộc bản địa số lớn nhất trên thế giới, bao gồm các bộ tộc Kanamari, Tsohom-Djapá, Kulina, Marubo, Mayoruna, Matsés, Korubo và Matis. Vùng đất lớn này đã được xác định vào năm 2000.

Khi nghe tin tức ở Amsterdam, tôi nhớ lại đêm tôi sợ chết do bị rắn cắn, có thể là rắn surucucu hoặc jararaca – không ai bắt được nên chúng ta sẽ không bao giờ biết chính xác. Điều này xảy ra tại làng Tawaya, trên cùng sông Rio Branco, vào năm 2014, khi tôi giúp đoàn làm phim của Celine Cousteau thực hiện bộ phim tài liệu về sức khỏe. Tôi cảm thấy đau đớn vì sự thiếu chăm sóc và bị bỏ rơi.

Binan Chapu Chunu, người chuyên về dược liệu và y tá Felipe Machado chăm sóc tôi. Chỉ có hai ống thuốc chống rắn, vì vậy vào buổi tối tăm tối, người Matis đi bằng thuyền có động cơ 8 mã lực để lấy thêm thuốc. Tôi được tiêm thêm một liều thuốc chống rắn, cùng với hydrocortisone và các loại thuốc khác. Binan Chapu Chunu an ủi tôi, ông đã đàm phán với con rắn.

Hơn 25 giờ sau đó, chúng tôi đến thành phố Atalaia do Norte bằng thuyền có động cơ 200 mã lực. Không có bác sĩ ở thành phố này, vì vậy chúng tôi phải đi thêm một giờ nữa. Cuối cùng, bác sĩ tiêm thêm cho tôi năm liều thuốc chống rắn. Tôi đã nhập viện hơn 20 ngày, đối mặt với nguy cơ hình thành huyết khối hoặc cắt cụt chân.

Các kỷ niệm này hiện ra khi tôi biết tin ông qua đời. Tôi hát cho ông, theo cách bản địa, để khóc mà không có nước mắt. Tëpi minbi kuanaremá. Thật đau lòng khi hát về cái chết của một người thầy tử vi.

Như tôi đã học, rắn chỉ cắn những người mà chúng chọn. Đây là lần thứ hai ông bị chọn, một xó’xókit thật sự! Cú cắn đầu tiên đưa ông tiếp xúc gần hơn với dunu tsussin – lực lượng không vật của con rắn – sống trong rừng. Khi tôi ở làng Beija-Flor trên sông Ituí vào năm 2009, Tëpi đã mời tôi ở trong nửa căn nhà gia đình ông. Thầy tử vi là người xử lý các vấn đề ngoại giao.

Tëpi yêu cầu tôi hát cho họ và đổi lại ông dạy tôi những bài hát về báo và bài hát về ngô. Ông vẽ tranh để giải thích về các lực lượng không vật. Phần lớn những gì tôi đã viết trong luận án tiến sĩ của mình, tôi đã học từ ông. Chúng tôi từng gặp nhau vào năm 2003, ông làm việc tại Trạm Bảo Vệ Môi Trường Dân Tộc Vùng Vale do Javari.

Tëpi còn là một đứa trẻ khi Matis tiếp xúc với người không bản địa vào năm 1976 và 1978. Petrobras đã thực hiện các cuộc thử nghiệm khoan dầu trong khu vực. Chế độ quân sự có kế hoạch xây dựng một con đường trong khu rừng. Tëpi đã sống sót sau sự kiện đã cướp đi hơn hai phần ba số người Matis. Ông cũng đã trải qua trải nghiệm là một trong bốn người đàn ông Matis giúp thiết lập mối liên hệ không bạo lực với nhóm Korubo vào năm 1996.

Một lần, Tëpi kể với tôi về trải nghiệm gần chết và cách ông trở thành một thầy tử vi. Ông đang đi săn khi cảm thấy đau từ cú cắn của con rắn. Ông bất tỉnh, và người đàn ông đã cố gắng đặt ông lên lưng quyết định để ông nghỉ ngơi trong rừng và chạy đi tìm sự trợ giúp từ ngôi làng. Khi ông trở lại với những người khác để đón ông, ông gặp Tëpi đang đi rất gần với nhà lớn chính. Ông rơi xuống đất và các bạn đồng hành đưa ông đi. Sau đó, Tëpi nói rằng các linh hồn của rừng đã đưa ông tới đó.

Xó là chất liệu quyền lực xâm nhập vào cơ thể của những người có hình xăm, dấu hiệu phân biệt của người Matis: những đường song song từ miệng dọc theo khuôn mặt, hai đường song song trên mỗi thái dương và hai đường dọc dài trên trán. Xó được áp dụng bởi những người, đàn ông hoặc phụ nữ già, xăm mặt của những người trẻ. Đây là cách mà xó của tổ tiên truyền từ thế hệ này sang thế hệ khác, mực mạch trong khuôn mặt của mọi người. Tëpi đã xăm và để lại dấu ấn của mình. Xó cũng xâm nhập qua cú cắn của động vật mang nếu, chẳng hạn như rắn, cua, ong, nhện, và những loài khác. Pajé lại một lần nữa nhận xó của con rắn và lần này ông rời đi.

Chúng ta, những người còn lại, sẽ mãi nhớ người đàn ông này, người có ánh sáng đặc biệt trong đôi mắt đen của ông, màu sắc của xó. Ánh mắt của ông đã trang trí một bìa của tạp chí National Geographic, khi ông được biết đến với tên gọi ‘Tëpi người thợ săn’.

Sự mất mát này là một thiệt hại to lớn đối với bộ tộc Matis và với tất cả chúng ta, những người đã có cơ hội học tập và sống với người đàn ông luôn mang đến thức ăn, chăm sóc và bài học từ rừng vào trong nhà của chúng ta. Sức mạnh của người thầy tử vi của chúng ta đã trở thành một tsussin. Chúng tôi sẽ khóc và nhớ ông trong nhiều năm, những người theo đuổi cố gắng giữ vững trong việc chèo thuyền, săn bắn và hát ca.

(Phiên bản trước của bài viết này đã được xuất bản trên Amazonia Real)

Barbara Arisi là nhà nhân chủng học và nhà báo, là giáo sư tại Đại học Liên kết Latinh Mỹ (UNILA), và hiện đang là nghiên cứu sinh tại Vrije Universiteit Amsterdam ở Hà Lan.